ევროპული მემკვიდრეობის კულტურის ძეგლი - ბოტანიკური ბაღი ყურადღებას იქცევს არა მარტო მცენარეებით, არამედ არქეოლოგიური და არქიტექტურული თვალსაზრისითაც.

ზუგდიდის მუზეუმის ექსკურსიამძღოლი სოფიო კობახიძე გვიყვება, რომ ბოტანიკურ ბაღში დადიანების აქამდე უცნობი სამთავრობო სასახლის შესწავლის მიზნით, არქეოლოგი რევაზ პაპუაშვილის ხელმძღვანელობით, ჩატარდა საველე არქეოლოგიური სამუშაოები, რის შედეგადაც ცნობილი გახდა სასახლის გეგმა.

ბოტანიკური ბაღის ტოპოგრაფიული რუკა - შემდგენელი შმიდტი.

შეიძლება ითქვას, რომ შენობის სიგრძეა 76 მ, ხოლო სიგანე 30 მ.

წერილობითი წყაროები და არქეოლოგიური მონაცემები მოწმობს, რომ აქ საქმე გვაქვს სამეგრელოს სამთავრო სასახლესთან, რომლის ძირითადი ნაწილი აიგო მე-19 საუკუნის 40- იან წლებში, შემდეგ გადააკეთეს, გააფართოვეს, მაგრამ როდესაც ომერ-ფაშა შემოიჭრა სამეგრელოში, გადაწვა ბაღი და ამ ტერიტორიაზე არსებული შენობა ნაგებობები, კვლავ იქნა ეს სასახლე განახლებული, თუმცა 1864 წლის 1 მარტს დაიწვა და მისი განახლება არ მომხდარა.

ჯვარედინა სასახლის არტეფაქტები.

ბაღის ტერიტორიაზე მდგარა ასევე, ჯვარედინა სასახლე, აღდგომის ღამეს, 1848წელს, მიწვეული ცნობილი ფრანგი მეცნიერი და ქართველოლოგი მარი ბოსე სასახლეს აღწერს:

,,ბაღის ბოლოში აღმართულია ჯვრისებური, მომრგვალებულ კუთხეებიანი სასახლე. ქვედა სარტული ქვისაა, სტუმრებისათვის განკუთვნილი რამოდენიმე ოთახით.ზედა სართული მთლიანად ხისაა. ორტოტა, ლამაზ კიბეს, რომელიც შემდეგ ერთტოტა ხდება, ავყავართ დარბაზში. დარბაზის შუაგულში დგას ჯვრისებური, სამთავრო კარის სტუმრებისათვის განკუთვნილი 32- ადგილიანი მაგიდა. დარბაზის ჭერი ხისაა, ორ ფერად ყვითლად და შავად მოჩუქურთმებული, საიდანაც ეშვება ერთი ხის ნაჭრისგან გამოთლილი ჯაჭვი, რომელზედაც ჭაღი ჰკიდია. აივანზე ირგვლივ სკამებია, რომელზედაც ერთდროულად 300 კაცს შეუძლია ჯდომა, მაგრამ თუ სკამებს კიდევ დავუმატებთ, შეიძლება 500 კაციც დაეტიოს.
მარი ბროსემ არა მარტო აღწერა ეს სასახლე არამედ დაგვიტოვა სასახლის ჩანახატი და გეგმაც. აქ აღმოჩენილი არტეფაქტები მოწმობს ჯვარედინა სასახლის არსებობას.

გარდა სასახლეებისა, ბოტანიკურის ტერიტორიაზე ჟოზეფ ბაბინის დროინდელი ორანჟერიის ნანგრევებს ვხვდებით. ამ ნანგრევების შესახებ წერდა ცნობილი ფრანგი მეცნიერი და საზოგადო მოღვაწე ჟიულ მურიე თავის ცნობილ ნაშრომში-"სამეგრელო":

ორანჟერია. სამეურნეო დანიშნულების არტეფაქატები.

,,საუცხოო ბაღი, რომლის სამოთხედ გადასაქცევად მთავარმა დავითმა არაფერი დაიშურა. სამწუხაროდ, აღმოსავლეთის ომის დროს თურქებმა სრულიად გაანადგურეს, თუმცა ნიადაგის უხვი ვეგეტაციის წყალობით,თანდათან ყველაფერი ისევ აღმოცენდა,რამდენიმე წელიწადში ხვიარა მცენარეებისა და ვარდის ბუჩქების ქვეშ მოქცეულ ორანჟერიის ნანგრევები, რომლებიც შორიდან ანტიკური ტაძრის პორტიკს ჰგავს. იმდროინდელი რბევის ერთადერთი კვალი იქნება, რისი დამალვა ბუნებამაც კი ვერ შეძლო".

არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი სამეურნეო ხასიათის თიხის არტეფაქტები ძირითადად საყვავილე ქოთნებითაა წარმოდგენილი, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს აქ ორანჟერიის არსებობას.

ამჟამად ბოტანიკური ბაღის ფართობი დაახლოებით 26 ჰექტარია, 2018-2019 წლებში ჩატარდა ბაღის სრული რეაბილიტაცია, რომელიც შეიძლება ჩავთვალოთ როგორც მისი განვითარების მეოთხე ეტაპი.